Proycon's Homepage
2021-02-18

Een antwoord op corona-skepsis

Inleiding

We zitten midden in een pandemie met ongekende maatregelen die de meeste van ons in het westen nog nooit gezien hebben. Het coronavirus en alle maatregelen zorgen begrijpelijkerwijs wereldwijd voor opschudding. In dit opiniestuk reageer ik op het verschijnsel van de coronaskepticus, of in extreme de complotdenker, en probeer ik mijn visie hierop voor mezelf en anderen wat te duiden.

Toen de eerste signalen van het coronavirus uit China kwamen trok dit al snel mijn aandacht. In eerste instantie kwam het voornamelijk vanuit burgerjournalistiek naar boven. Ik volgde o.a. Fang Bin en Chen Qiushi. De eerste reactie van de overheid daar was om die geluiden hard te onderdrukken. Zo ook werden de allereerste corona-bevindingen van de arts Li Wenliang onderdrukt. Hij zou later aan het virus overlijden. Je kan je afvragen of een sneller ingrijpen in plaats van een typische repressie reactie de pandemie had kunnen voorkomen. Beide genoemde burgerjournalisten zijn overigens nog steeds 'vermist' in bepaalde vorm. Mijn zorgen gingen niet alleen naar de gezondheidsrisico's van het virus uit, maar ook naar de omgang met informatie en maatregelen van de Chinese overheid. Een duidelijk beeld vormen over de situatie daar was lastig als er van zo'n sterke censuur sprake is, maar dat er een uit de hand gelopen gezondheidssituatie ontstond leek al snel niet meer te ontkennen. Later kondigde de overheid er strikte quarantaines af, ze waren erg drastisch maar bleken wel effectief.

Ik kwam al vroeg op het spoor van Dr. John Campbell [^campbell], een gepensioneerde Britse verpleegkundige en academicus die een beetje een youtube hit is geworden en al vanaf het begin nauwgezet allerlei ontwikkelingen rond het virus volgt. Hij presenteert deze met zijn eigen duiding duidelijk en onvermoeibaar aan het algemene publiek; op karakteristieke wijze met geprinte velletjes papier en een markeerpen.

Dat het virus mogelijk pandemische vormen aan zou kunnen nemen, hield ik al snel voor een realistische mogelijkheid. Met het eerste SARS virus zijn we hier de dans ontsprongen gelukkig, maar vele wetenschappers voorspelden al langer dat het een kwestie van tijd zou zijn eer een virus mondiaal om zich heen grijpt. Gegeven de globalisatie, grote bevolkingsdichtheid, en omgang met dieren die vaak veel te wensen overlaat, was dit potentieel al geruime tijd aanwezig en een reële dreiging volgens mij.

In die tijd nam ik ook maar het zekere voor het onzekere en kocht ik alvast een klein doosje FFP2 mondkapjes. Toen kon het nog prima want het was voor de meeste mensen nog een ver-van-mijn-bed-show. Nu geef ik toe dat ik van karakter nogal snel op m'n hoede ben als het om het oplopen van ziektes gaat, dus ik nam het risico snel serieus gegeven de tot dan toe beschikbare informatie. Toen het in Italië opdook begon ik zelf al met wat beperkende voorzorgsmaatregelen. Ik werkte sowieso altijd al vanuit huis en ben van nature vrij introvert, dus het is voor mij lang niet zo moeilijk als het voor vele anderen is.

Flatten the curve

Dat er uiteindelijk maatregelen vanuit de overheid kwamen om de verspreiding van het virus in te dammen vond ik dus ook zeer terecht en noodzakelijk. Ik zie het op zich ook als een erg positief teken van medemenselijkheid dat de maatschappij in staat is zichzelf tijdelijk een halt toe te roepen om elkaar in bescherming te nemen. Dat een centrum-rechts kabinet kabinet toch in staat is de economie niet voor alles te laten gaan vond ik persoonlijk wel een hoopvol teken. Een andere hoopvol teken in deze lastige tijden vind ik dat er hiermee wellicht een hernieuwde waardering is gekomen voor de publieke sector, de 'verzorgingstaat' en de zogenaamde essentiële beroepen. Een derde hoopvolle ontwikkeling is de enorme snelheid waarmee wetenschappers er in geslaagd zijn om succesvolle vaccins tegen dit virus te ontwikkelen, waaronder een hele nieuwe generatie aan mRNA vaccins. De cijfers die we van vaccinatie-koploper Israël krijgen zijn veelbelovend. Het is toch met deze oplossing dat we uit eindelijk het virus eronder zullen moeten krijgen, als het zich niet tot een onschadelijkere variant muteert in de tussentijd.

Het argument dat er juist op het gebied van essentiële beroepen als de zorg veel afbreuk is gedaan deel ik wel. Is er niet te veel bezuinigd op de zorg? Hadden we niet veel meer IC-capaciteit moeten hebben, zoals bijvoorbeeld Duitsland? Werkt de verregaande privatisering van de zorg en de marktwerking erin niet averechts? Op zich wil ik, zonder dat ik dit in alle diepte uitgezocht heb, hier best ver in meegaan. Ik snap op zich dat zorgkosten stijgen met toenemende vergrijzing en dat er een zekere kosten-efficiëntie moet zijn, maar dat we hierin in doorgeslagen zijn vind ik zeer aannemelijk. [^vpro]

Dat gezegd hebbende is de gangbare visie dat geen elk zorgsysteem echt opgewassen is tegen een virus wat zich razendsnel verspreid en een niet gering deel van de populatie hard raakt [^rtlnieuws]. Je hoort weleens de quote "The greatest shortcoming of the human race is our inability to understand the exponential function.". Ik ben ervan overtuigd dat als er geen maatregelen genomen worden en men op oude voet doorgegaan zou zijn, je binnen niet afzienbare tijd tegen de grenzen van welk systeem dan ook zou aanlopen.

Hier in Nederland hebben we tijdens de eerste golf al gezien dat mensen over ziekenhuizen verdeeld werden, en dat zie je op tal van plekken gebeuren, in de EU ook geregeld over landsgrenzen heen. Die solidariteit vind ik ook wel weer een lichtpuntje in deze tijd. Nu ik dit schrijf is de situatie in Portugal erg kritisch met overvolle ziekenhuizen, en zie je Duitsland een militair vliegtuig sturen met extra personeel en materieel en eerder ook al patiënten overnemen [^expresso] [^cmjornal].

Je zorgsysteem laten overstromen zal tot een verdere toename van het aantal ernstig zieken en doden leiden, je kunt ze dan immers niet meer allemaal behandelen en moet gaan kiezen. Dit zie je dan ook al gebeuren op plekken waar het virus hard om zich heen grijpt en het gezondheidssysteem minder sterk staat dan hier in Europa, kijk bijvoorbeeld naar Manaus in Brazilië [^redebrasil], waar patiënten stierven omdat de zuurstof op was, sommigen liever vanuit het ziekenhuis naar huis vluchten om daar te sterven [^folhapatoense], en de thuissterfte sowieso al toenam omdat mensen het ziekenhuis niet eens meer bereikten [^amazoniareal]. Het wrange hier is ook dat Manaus in de eerste golf ook al hard getroffen was en zowel zorg als uitvaartwezen overweldigde [^guardian]. Er was bij de tweede golf enige hoop op groepsimmuniteit was, maar dat viel vies tegen, mogelijk mede door de mutatie aldaar [^sabino2021]. In de allereerste toespraak van Rutte hoorde je de term groepsimmuniteit nog vallen, maar de strategie van het bereiken van gecontroleerde groepsimmuniteit is al snel onrealistisch gebleken, ook in landen als het VK en Zweden waar ze er sterker op hadden ingezet.

De reden dat we onszelf beperkingen opleggen is om dat soort drama's te voorkomen. Dat zijn ook geen gevolgen die een respectabel politicus voor zijn/haar rekening wil nemen. De volksgezondheid waarborgen is bij uitstek een taak die de overheid is toebedeeld. Als we niks zouden doen zouden er veel meer mensen, voornamelijk ouderen en andere kwetsbare groepen sterven [^flaxman2020]; ook dikke mannen van boven de 50 tellen mee als volwaardige mensen. De sterfgevallen zijn uiteraard het topje van de ijsberg, de meeste mensen zijn in meer of minder mate ziek en herstellen uiteindelijk weer. Een bijkomende zorg hier is nog wel het niet geringe aantal mensen wat lange tijd last blijft houden van de gevolgen van de infectie (de zogenaamde long covid) [^volkskrant3], zoals ook een naaste collega van mij overkwam. Een overspoelde gezondheidszorg heeft natuurlijk ook negatieve implicaties voor niet-covid patiënten. Als noodzakelijke zorg niet meer geleverd kan worden omdat covid-19 alle zorg opeist, heb je ook daar een groot probleem, meer lijden en meer sterfte ook onder mensen die niet met covid besmet zijn.

De oversterfte afgelopen jaar wordt ook duidelijk aangetoond [^cbs], al hoor je vanuit corona-skeptische kringen zoals het Forum voor Democratie soms gekunstelde pogingen om het tegendeel te beweren [^sargasso]. Dat we toch nog hoge oversterfte hebben juist in een context van harde maatregelen om virusverspreiding tegen te gaan, toont ook wel aan dat we ons in een uitzonderlijke situatie bevinden. Die context kan je ook niet buiten beschouwing laten. De aanname dat het zonder maatregelen om verspreiding tegen te gaan veel erger zou zijn met de oversterfte is een realistische, want er is een direct causaal verband tussen corona besmetting, de covid-19 ziekte en sterfte. Beperking van besmetting leidt logischerwijs tot beperking van sterfte. Hier kom ik later ook nog wel op terug.

De doelstelling van alle maatregelen is wat mij betreft, en ik heb het gevoel dat dit breed gedeeld wordt, om alle gezondheidsschade die dit virus aanbrengt binnen de perken en controleerbaar te houden. Het in stand houden van het gezondheidswezen is hierin een cruciale factor. Als de cijfers laag en beheersbaar zijn, kunnen we met veel testen en bron & contactonderzoek gerichter opereren, en zijn we niet meer genoodzaakt om met een kanon op een mug te schieten.

De wetenschap

Wat betreft het virus zelf. Nee, dit is (gegeven infectie) zeker niet zo'n killer als ebola, of als HIV lange tijd was, en op plekken in Afrika waar de dure medicatie niet voorhanden is, nog steeds is. Het treft ook niet de jongeren op de manier die we wel zagen bij de H1N1 influenza pandemie van 1918 die tientallen miljoenen doden tot gevolg had. De IFR (Infection Fatality Rate) van corona valt gelukkig lager uit dan initieel gedacht, maar wordt altijd toch nog een behoorlijke factor hoger geschat dan influenza, zeer afhankelijk uiteraard van de populatie en de mate van vergrijzing daarin [^blackburn2021] [^levin2020].

Het belang van de IFR in deze is eigenlijk ook onderschikt aan het belang van het gemak/ongemak waarmee een virus zich verspreid; de besmettelijkheid. Als we een virus A hebben dat veel minder dodelijk (lage IFR) is maar zich veel sneller verspreid (hoge R) dan een ander veel dodelijker virus B (hoge IFR, lage R), dan zal virus A uiteindelijk onder de streep verreweg de meeste doden op zijn geweten hebben. Met dit coronavirus hebben we vooral te maken met het probleem van snelle verspreiding (wat alleen maar toegenomen is door varianten als de Britse B1.1.7). In deze zin is het virus wél vele male ernstiger dan bv. ebola. De snelle verspreiding komt nu ook mede doordat het een nieuw virus was waar niemand nog antistoffen tegen heeft.

Voor ik verder ga over de wetenschap moeten me eerst even twee dingen van het hart. Ik wil een positief en een negatief punt noemen wat betreft onze houding tegenover de wetenschap in deze kwestie. Ten eerste het positieve punt dat er momenteel intensief naar de wetenschap gekeken wordt en dat ook overheidsbeleid van vele landen op de adviezen van wetenschappelijke organen stoelt. Hier in Nederland middels het welbekende OMT. Dit vind ik een positief punt en staat in contrast met landen waar dat veelal niet gebeurd of waar de autoriteit vaak in strijd is met we wetenschappelijk consensus. We kennen in deze vooral Trump die er nog al een handje van had om voor zijn beurt uit te spreken met wilde ideeën ('it will go away soon') en in een persconferentie vrijuit speculeerde of bleekmiddelen geen rol zouden kunnen spelen binnen het lichaam in het tegengaan van het virus; Fauci moest ingrijpen om ergere misverstanden te voorkomen. Maar goed, ik maak hier dus juist een positief punt dat het goed is dat men zich op de wetenschap beroept, en ook dat het goed is dat men zich in de wetenschap verdiept en dat de wetenschap er in slaagt binnen zo snelle tijd effectieve vaccins te produceren die ons weer uit de pandemie zullen helpen.

Het tweede punt is een negatieve: er wordt weleens gekscherend gezegd dat we naast een virus-pandemie ook een virologen-pandemie hebben. Iedereen hoort nu het één en ander over virologie en epidemiologie en sommigen lijken iets te snel geneigd te denken expert te zijn. Dus laat ik bij mezelf beginnen en duidelijk stellen dat ik geen viroloog, epidemioloog of arts ben. Ik zal proberen daarom in dit stuk niet te veel harde wetenschappelijke beweringen te doen maar vooral te beschrijven hoe ik de handelingen van overheid en wetenschap duidt.

Wetenschapper mag ik mezelf officieel wel noemen, maar ik denk dat terughoudendheid op zijn plaats is zodra ik buiten mijn vakgebied treed. Ik doe wel vaker peer reviews binnen mijn vakgebied uiteraard, en dat is al vaak lastig genoeg. Bij papers op het gebied van epidemiologie en virologie ontbreekt het me al heel snel aan diepte én breedte van kennis/literatuur die nodig is om tot een volledig beeld te komen en het naar waarde te kunnen beoordelen. Deze terughoudenheid is ook iets wat je van andere academici mag verwachten, al is dat niet altijd het geval. De tendens is meestal; hoe meer je over iets weet, hoe beter je ook weet wat je allemaal juist nog niet weet. Wetenschap leidt in de regel meestal tot meer nieuwe vragen dan het tot antwoorden leidt. Mijn punt hiermee is dat ik en wij allemaal ons dus vooral moeten baseren op wat de experts op dit gebied onderzocht hebben en concluderen. Dit is ook een vertrouwensrelatie, een vertrouwen in het wetenschappelijke proces. Ik begrijp dat dat soms beschadigd kan worden. Het wetenschappelijk proces is een inherent sociaal en menselijk proces, want zelfs de briljantste persoon kan niet in zijn eentje de breedte en diepte van allerlei verschillende kennisvelden zich eigen maken. De beste manier om dit virus te begrijpen en te verhelpen is via de wetenschap, tenzij je wellicht van mening bent dat we ons en masse in de kerken moeten terugtrekken en de goden moeten bidden om verlossing. Het is belangrijk dat er publiek vertrouwen is in de wetenschappelijke consensus die uit een een stapeling van onderzoek voortkomt, en in de ondermijning hiervan vanuit sommige hoeken zie ik als een risico. Een opiniestuk van filosoof Maarten Boudry [^boudry] in de context van het corona-skepticisme roept hier ook toe op en hij verwoordt het een stuk beter dan ik hier kan. In een openingscollege voor een leerstoel aan de Universiteit Gent gaat hij hier ook verder op in [^boudry2].

Uiteraard kan in de wetenschap alles ter discussie worden gesteld, een kritische vragende houding is noodzakelijk voor goede wetenschap. Dat moet ook zo. Dat verschillende opvattingen flink kunnen schuren zit ook in haar aard. Ik zal verder ook de laatste zijn die zal ontkennen dat er niet veel fouten gemaakt worden, geklungeld wordt, en soms andere belangen meespelen die objectiviteit in de weg zitten. Dat wetenschap op punten te diep met commercie of politiek vervlochten is, is een zeer terecht punt van aandacht. Je ziet het OMT ook af en toe worstelen met druk vanuit de politiek [^volkskrant2]. Zoals ik al zei, het is een onvolmaakt proces want het is uiteindelijk mensenwerk van een grote diverse groep wetenschappers, en niets menselijks is hen vreemd. Een zekere marge van twijfel, onzekerheid en nuance is ook inherent aan wetenschappelijke output.

Kritiek

Vanuit corona-kritische hoek mis ik soms dit besef; men lijkt geneigd zich op een aantal specifieke bomen blind te staren en het bos te missen, of in extreme gevallen het bestaan van het gehele bos te ontkennen. Er zullen ook altijd wetenschappers zijn die wat verder van de heersende consensus af staan, als die er is, en dat is op zich ook prima juist. Hun argumenten moeten nog steeds op hun eigen wetenschappelijke waarde beoordeeld worden, maar de buitenstaande leek moet dan wel oppassen niet te snel met die argumenten aan de haal te gaan en de nuance te missen. Hier gaat het vaak fout naar mijn idee. Als leek zijn we denk ik extra gevoelig voor 'confirmation bias', het aanhangen van bepaalde theorieën omdat ze met ons resoneren en in ons straatje liggen, ook al zijn ze wellicht onjuist. Dit geldt denk ik extra sterk als er heftige emoties (bv. woede of angst) mee verbonden zijn.

Ik vind het retraction paper van Borger et al. zo'n voorbeeld waar veel te veel mee aan de haal wordt gegaan door corona-critici, zoals bijvoorbeeld op het Youtube kanaal BLCKBX van Flavio Pasquino die hier de kwalificatie PCR-gate aan geeft, alsof er een groot schandaal achter schuilt. Borger et al. [^borger2019] claimen serieuze fouten te hebben gevonden in het paper van Corman et al. [^corman2019] wat op haar beurt een belangrijk grondwerk is voor de PCR test ter detectie van het coronabesmetting. Ze vinden de fouten zo serieus om terugtrekking van dat paper eisen, een zwaar middel. Het paper van zowel Borger et al. als Corman et al. is voor de leek, ook voor mij dus, eigenlijk niet goed te beoordelen. Sommige kritiek klinkt al snel best redelijk, maar is hij dat daadwerkelijk? Het antwoord van de editors van het journal [^eurosurveillance] verwerpt stellig beschuldigingen die gedaan zijn met betrekking tot belangenverstrengeling en het (zeer snelle) beoordelingsproces. Er zijn externe experts ingeschakeld die de inhoudelijke kritiek hebben beoordeeld en ook daar geconcludeerd hebben dat het Corman paper adequaat was voor haar doel en in de tijdsperiode van beperkte data waarin het onderzoek plaatsvond. De review van de geraadpleegde experts in deze is helaas niet openbaar. Dat vind ik wel jammer en deels ook een gemiste kans waar ik vrees dat sommige coronaskeptici onterecht kwade wil inzien. Op zich is het vanuit de normale gang van zaken best te begrijpen, want reviews zijn vrijwel nooit openbaar en ook de auteurs zelfs zien niet wie hun reviewer is. Omgekeerd weten zelfs de reviewers idealiter ook niet wie de auteur is (double blind), en dat was hier ook het geval. Ik geef toe dat ik niet weet in hoeverre een retraction procedure hier verschilt van een normale review. Wat ook nog wil toevoegen is dat het uiteraard ook niet de bedoeling dat wetenschappelijke geschillen via retraction requests beslist worden, éénieder kan immers altijd het onderzoek van de ander herhalen, verbeteren en bekritiseren in een nieuwe publicatie. Retractions zijn voor grove fouten, belangenverstrengeling, plagiaat, e.d...

Terug naar de inhoud: gelukkig zijn er verschillende andere wetenschappers die wel in dit vakgebied bekwaam zijn en hun kritiek op Borger et al. al wel kenbaar gemaakt hebben [^mckay] [^koopmans] [^publikum] [^visser] [^beyer] [^kloptdatwel] [^wilson]. Ook Follow The Money raadpleegde experts en wijdde er onlangs een uitgebreid artikel aan om het voor het grotere publiek op een rij te zetten en behandelt elk punt van kritiek [^ftm].

Een veelgehoord argument uit onder ander dat retraction paper is dat de PCR-test te veel vals-positieve uitslagen zou opleveren [^mckay] en dat veel besmette mensen niet besmettelijk zouden zijn. Het is inderdaad een bekend gegeven dat de test geen actieve besmettelijkheid aantoont maar slechts aangeeft of de persoon het virus bij zich draagt (wat een noodzakelijke voorwaarde voor besmettelijkheid is). In het aantonen van (fragmenten van) het virus heeft de test juist een zeer hoge sensitiviteit [^sciencefeedback]. Om maar één punt uit te weerlegging als voorbeeld te nemen: Als er een significante aantal vals-positieve uitslagen zou zijn zou je dat ook verwachten in landen als Australië, Nieuw Zeeland en Ijsland, die een erg lage true positive rate hebben terwijl er nog steeds veel getest wordt [^ourworldindata] [^wilson2]. Ook in Nederland zien we met name na de piek van eerste golf en de naderende zomer ook duidelijke perioden van stijgende testafname met een dalend aandeel positieve uitslagen.

In de context van een snotterende persoon die voor een test aanklopt of iemand die nog asymptomatisch is maar recentelijk (incubatietijd) wel in contact met een besmette persoon geweest is, heb je sterke grond om besmettelijkheid te veronderstellen als de test een positieve uitslag geeft. In zo'n situatie neem je het zekere voor het onzekere, want in het kader van het terugdringen van verspreiding van een virus is een vals positieve uitslag minder ernstig dan een vals negatieve. Terugdringen van verspreiding is de primaire grond voor het testen en ook door het WHO aanbevolen [^reuters]. Uiteraard wil je dat de test zo nauwkeurig mogelijk is en zo goed mogelijk gehanteerd wordt [^mckay2], de vraag of het beter kan is nooit onterecht. De instrumenten die je hebt uit handen gooien omdat ze wellicht niet perfect zijn, is wel onterecht. De besmettingscijfers die we dagelijks langs zien komen geven een goede indicatie van waar en hoe ver het virus zich onder de populatie verspreid heeft en geeft ons de mogelijkheid geïnformeerde schattingen te doen over het aantal ziekenhuisopnamen, IC-opnamen en sterfgevallen later in de tijd. Er is ook een duidelijk correlatie tussen deze curves. De waarde zit dan ook met name in dit aspect en het feit of de trend stijgend of dalend is, dan in de absolute getallen an sich.

Een ander veel gehoord kritiekpunt zit hem in het feit dat men uitgaat van zulke modellen om maatregelenbeleid op te baseren, en de claim dat de modellen er vaak naast zitten. Ik begin met het eerste punt. Als je enige voorspellingen wil doen over de toekomst ontkom je er nooit aan met modellen te werken, harde cijfers over de toekomst heb je nog niet want het is nog niet gebeurd. Je extrapoleert op basis van beschikbare data uit het verleden wat de toekomst kan brengen. Uiteraard geldt ook hier dat je wil dat je model zo nauwkeurig mogelijk is, en ben je je ervan bewust dat er altijd een zekere onzekerheidsmarge mee gemoeid is. Bij nieuwe data stel je je model bij. Het is in deze aan de epidemiologen, virologen, artsen e.d. om modellen te formuleren naar het beste van hun kunnen. Mijn repliek hier is dus; aan modelleren ontkom je niet, zeker niet in beleidsvoering, want beleid gaat per definitie over het sturen van toekomstige ontwikkelingen. Als je niet extrapoleert maar wacht met maatregelen tot de werkelijkheid je heeft ingehaald en wacht tot bv. de IC's vol liggen, dan ben je te laat met je maatregelen. Je gaat niet pas nieuwe dijken bouwen als de oude doorbreekt.

Nu zouden modellen vaak niet kloppen zeggen de skeptici. Zeker in het begin van de pandemie zal dit ongetwijfeld veel het geval geweest zijn, want er was nog weinig data en heel veel onzekerheid. Nog steeds is er heel veel onbekend, zeker met de opkomst van mutaties als B.1.1.7 die zich anders gedragen; de onzekerheidsmarges zijn groot. Kijk bijvoorbeeld naar een aantal mogelijke prognoses van het Duitse Robert Koch Instituut [^sueddeutsche]. We zien veelal zulke modellen met schrikbarende exponentiële curves die uiteindelijk ver boven de zorgcapaciteit uitstijgen, uiteraard weer met een zekere onzekerheidsmarge. Op basis van die modellen wordt strikter maatregelenbeleid gemaakt die juist de voorspelling van het model probeert te voorkomen. Als je na het nemen van die maatregelen dan concludeert dat het model er faliekant naast zat en het dus allemaal wel meevalt omdat het doemscenario niet waarheid is geworden, dan heb je de verkeerde conclusie getrokken. Het model op haar juiste waarde schatten is een stuk complexer dan dat. Maarten Boudry schetst dit wederom mooi in het artikel was ik al eerder aanhaalde [^boudry].

In het nemen van maatregelen in een pandemie waarvan sprake is van veel onzekerheid in de modellen, geldt ook een zekere mate van "better safe than sorry". We proberen een punt in de tijd te vinden waar maatregelen effectief zijn tegen de voorspellingen, en vooral de ergste voorspellingen daarmee te voorkomen. Tegelijkertijd moet dat punt in de tijd zo liggen dat de maatregelen proportioneel zijn en nevenschade minimaal is. Dit maakt het juiste tijdstip voor de juiste maatregel vinden een ingewikkelde opgave. Het is sowieso een kwestie van kiezen tussen twee kwaden, want linksom of rechtsom zal er schade zijn; "damned if you do, damned if you don't", om er nog maar eens een Engelse expressie tegenaan te gooien.

Als je liever naar het verleden terug wil kijken dan de toekomst wil modelleren, zijn er genoeg voorbeelden van exponentiële groei en overstroming van de zorg te vinden. In Nederland zien we zelf al dat we massaal IC's moesten opschalen tijdens de eerste golf en het tij maar net op tijd hebben kunnen keren. De plotselinge opkomst van de besmettelijkere B.1.1.7 variant in o.a. Engeland, Ierland en met stip Portugal, heeft daar tot grote verzadiging van de zorg geleid, inclusief rijen wachtende ambulances. In Portugal en Ierland ging dat ook gepaard met ongelukkige versoepelingen van de maatregelen rondom kerst, waarbij het daardoor onduidelijk is wat nu daar aan toe te schrijven is aan hogere besmettelijkheid van de mutaties, en wat aan de versoepelingen. In het VK moest Boris Johnson zijn volk teleurstellen en de reeds beloofde versoepelingen niet door laten gaan.

Een grote kwestie in de virusverspreiding is de factor asymptomatisch danwel presymptomatische verspreiding. Het beeld hierom is voor mij nog niet helemaal duidelijk, er lijken hier soms ook conflicterende data over naar buiten te komen [^cnn]. Aanvankelijk werd het aandeel sowieso groter ingeschat dan gedacht. Een video van Dr. John Campbell [^campbell2] geeft een hele aardige bespreking van een aantal studies op dat gebied, maar dateert wel van Augustus 2020. Hij legt daarin uit dat studies aantonen dat besmettelijkheid (of preciezer gezegd viral load, wat niet hetzelfde is maar een stuk meetbaarder) het hoogst is vlak voor en vlak na het begin van symptomen. Die symptomen kunnen in eerste instantie ook nog licht zijn. Een latere studie van Cao et al. [^cao2020] in Wuhan identificeert juist geen enkele besmetting rondom asymptomatische dragers, wat op het eerste oog een opmerkelijk resultaat lijkt. Hier moet wel meegenomen worden dat dit in een context onderzocht is waar de pandemie na een lange zeer strikte lockdown onder controle is gebracht. De auteurs zeggen zelf ook dat hun bevindingen niet zomaar generaliseerbaar zijn en dat de studie niet aantoont dat het virus niet door asymptomatische dragers verpreid kan worden [^bmi]. Presymptomatische verspreiding is immers ook bij andere luchtweginfecties als influenza gebruikelijk [^gu2011]. Afin, dit is niet mijn vakgebied en hier is het beeld voor mij dus ook nog niet helemaal duidelijk. Wel is asymptomatische en presymptomatische verspreiding een zeer belangrijke overweging in het coronabeleid, en ook een mikpunt voor coronacritici, en zou het goed verklaren waarom juist dit virus zo'n pandemische vorm heeft aangenomen.

Een opiniestuk over coronaskepsis in Nederland zou onvolledig zijn zonder Maurice de Hond even kort te noemen. Hij is bekend van zijn opiniepeilingen maar heeft ook omtrent corona een zeer duidelijk mening die geregeld ingaat tegen overheid en OMT, en die hij niet schroomt te delen op zijn daarvoor ingerichte blog [^maurice] en in de media. Zo bepleit hij dat verspreiding vooral via aerosolen gaat, daar waar de gangbare consensus grotere druppelvorming als de voornaamste verspreidingsroute ziet [^who], en is hij daarom voorstander van goede ventilatie. Voor goede ventilatie is ook wel degelijk het één en ander te zeggen uiteraard. Hij opereert mijns inziens in een wat grijs gebied tussen terechte criticus, opiniemaker, maar ook zakenman en soms zelfs complotdenker. Viroloog of epidemioloog is hij zeer zeker niet, maar het zou te makkelijk hem daarom weg te zetten waartoe dit NRC artikel [^nrc2] of de TV rapportage van Propaganda [^kroncrv] wel neigen. Hij haalt wel degelijk serieuze kritiek aan op bepaalde punten, maar het probleem is hier vaak om dat te kunnen scheiden van de punten waar hij de plank misslaat en de echte experts een andere mening toegedaan zijn. De grote stelligheid en overtuiging waarmee hij zijn beweringen over het algemeen doet maakt het niet makkelijk dit onderscheid te maken.

Ik denk dat het belangrijk is om desinformatie en het daaruit voortvloeiende wantrouwen tegen te gaan. Er is in deze tijd een ruime voedingsbodem voor desinformatie door de grote impact van maatregelen. De pandemie legt ook nog eens als katalysator pijnpunten in ons systeem bloot die eerder verborgen bleven. Men is moe en lijdt begrijpelijkerwijs onder alle gevolgen. Hier zie ik een risico dat onvrede over de maatregelen iemand ontvankelijker kan maken voor desinformatie omtrent het virus an sich. Als er immers geen virus is, of het virus is lang niet zo erg als gedacht en de fundamenten onder het testbeleid deugen niet, dan kunnen die maatregelen ook wel weg. Mijn inschatting zou zijn dat sommige corona-critici op deze manier achterstevoren redeneren en hiermee het virus voor zichzelf en anderen bagatteliseren. Het resultaat is dan denk ik wel een erg wantrouwende houding richting wetenschap, media en overheid die constant een beeld propageren dat niet strookt met het eigen beeld.

Een extra gevaar hierbij is dat dit wantrouwen zich naast het virus en de maatregelen ook op de belangrijkste oplossing richt: de vaccins. Een hoge bereidheid om te vaccineren is juist nodig om uiteindelijk van alles maatregelen af te komen. De antivaxxer bestond ook al lang voor corona, met bv. de hardnekkige mythe dat het autisme zou veroorzaken, maar ook in corona skeptische kringen als bij de groep Viruswaarheid wordt zo'n antivax houding aanwakkerd.

Ik denk dat we een duidelijk onderscheid moeten maken tussen kritiek op specifieke maatregelen, of kritiek tegen maatregelen in het algemeen en tegen de wetenschappelijk consensus in het bijzonder. Het is één ding om het virus wetenschappelijk te duiden en het effect van potentiële maatregelen in te schatten, zoals het OMT doet. Het is weer een hele andere tak van sport om daadwerkelijk beleid te voeren. In het voeren van beleid komen terecht meer vraagstukken op tafel dan alleen de medisch-epidemiologische, terwijl het OMT zich juist tot de medisch-epidemiologische dient te beperken, want alleen daar ligt haar expertise. Voor kritiek tegen maatregelen en overheids in het algemeen is ook plaats zonder de wetenschappelijk consensus rondom het virus te ontkennen. Er is ook ruim plek voor onzekerheid en twijfel, maar wellicht is dit juist het pijnpunt voor sommige mensen en kiezen ze liever voor de schijnzekerheid dat het wel meevalt en men het en masse fout heeft.

Complot

Bij sommige mensen is sprake van een soort van radicaliseringsproces dat leidt tot heus complotdenken. Mensen als Willem Engel en zijn Viruswaarheid lijken redelijk van het pad af als ze vergelijkingen met Jodenvervolging en genocide maken en daarbij ook nog een davidster opspelden tijden demonstraties. Voor de hard-core complotdenker is corona is niet langer iets dat ons zomaar is overkomen, maar iets waarachter kwade intenties zitten. Het is bijvoorbeeld gefabriceerd en uit een lab ontsnapt, zoals Willem Engel terloops maar stellig beweert in de talkshow Op1 [^op1], of het is helemaal geen virus maar de ziekte komt door de 5G masten, of het is slechts een list zodat Bill Gates ons allemaal een microchip kan injecteren! Dit zijn extremen maar zo'n radicaliseringsproces is vaak wel een glijdende schaal die leidt tot dieper geloof in het eigen gelijk en steeds wantrouwende houding jegens de ander. Dit is een ontwikkeling waar ik mij ernstige zorgen over maak want mensen drijven zo steeds verder af van een genuanceerd en op wetenschap gestoeld wereldbeeld richting steeds extremere visies waarin de kwade intenties van de gevestigde orde vaak de hoofdrol spelen. Dit heeft consequenties in de reële wereld. Ik denk dat de Capitoolbestorming in de VS een goed voorbeeld is dat laat zien dat complotdenken wel degelijk massa's aanhangers in beweging kan zetten en gevestigde instituties in gevaar kan brengen. Het compleet afbreken van allerlei gevestigde instituties is juist vaak expliciet het doel van de complotdenker [^nrc], om ze daarna naar eigen utopisch wereldbeeld op te bouwen. Het is een kwalijke ontwikkeling als politici, wetenschappers, en journalisten in de reeële wereld bedreigingen ontvangen, vanuit welke extremistische hoek dan ook. We zien dat de NOS besloot logo's van hun busjes te moeten halen. We zien mensen (inclusief presidenten) die alles wat ze niet bevalt als fakenews bestempelen en zo elk debat uit de weg gaan. We zien leden van het OMT die bedreigingen ontvangen en bescherming moeten krijgen omdat een marginale groep ze ziet als een sinister complot.

Een probleem dat ik heb met de complotdenker in het algemeen is dat hij naar mijn mening veel te geneigd is overal (kwaad) agentschap in te zien; de dingen zijn zoals ze zijn omdat iemand dat zo gewild en georchestreerd heeft. Het gaat uit van een onterecht grote mate van maakbaarheid van de samenleving waarin de rol van toeval en het toelaten van twijfel en nuance wordt gemarginaliseerd. Natuurlijk leven we in een wereld van mensen met allerlei botsende intenties, en veel van die intenties zullen best op eigen gewin gericht zijn en niet erg altruïstisch van aard zijn; de geschiedenis staat immers ook bol van oorlog en corruptie. Desalniettemin gaat het vaak te ver om daar één overkoepelende regie in toe te kennen, de mate van regie wordt door de complotdenker sterk overschat denk ik. De gehele samenleving met al haar instituties, ook al zijn ze door mensen zelf bedacht en opgericht, zijn toch ook aan een zekere evolutie onderhevig en kan je in zekere zin bezien als een chaotisch systeem waarin echte regie ontbreekt.

Een complot impliceert vaak ook een hoge mate van geheimhouding tussen de samenzweerders, zo'n deceptie op wereldniveau volhouden zou een bijna onmenselijke opgave zijn. De meeste misstanden in de wereld hebben geen sinistere 'deep state' nodig maar vinden vrij open en bloot plaats. Daar waar er sterke een autoritaire staat is en 'geheime' veiligheidsdiensten een grote vinger in de pap hebben, neem China en Rusland als voorbeeld, is dit vaak overduidelijk. Ook als er wel een complot van de zijde van de machthebbers komt dit vaak snel aan het licht, neem bijvoorbeeld het gebrekkige bewijs tegen massavernietigingswapens waarmee de VS ons in 2003 de Irak oorlog in gerommeld heeft, of de vergiftiging van Aleksej Navalnij en het daarop volgende show-proces onlangs.

Ik zie in de complotdenker ook een zeker arrogantie; het idee dat hij, met een kleine groep trouwe volgers, de waarheid in petto heeft daar waar de 'mainstream' het geheel bij het verkeerde eind heeft, terwijl de experts juist, per definitie zou ik zelfs zeggen, in de mainstream zitten. Iets meer zelf-skepsis zou op zijn plaats zijn. In de coronakwestie roept de complotdenker vaak op tegen een angstcultuur die gezaaid zou worden door de overheid, maar met hyperbolen als vergelijkingen met de tweede wereldoorlog en dictaturen draagt de complotdenker mijns inziens net zo goed bij aan een angstcultuur. Het realiteitsbeeld dat de complotdenker schets waarin we door duistere machten gemanipuleerd worden vind ik eerlijk gezegd beangstigender overkomen dan die van een pandemie.

Het helpt natuurlijk ook niet als er wel degelijk signalen van het bevorderen van een angstcultuur naar boven komen zoals in het Duitse Panikpapier schandaal wat door Die Welt aan het licht is gebracht [^welt]. Wetenschappers waren gevraagd om voor het Duitse ministerie van binnenlandse zaken in een intern document worst-case scenario's uit te werken die strikte corona-maatregelen rechtvaardigen. Een ietwat overijverige ambtenarij? Dit klinkt als 'wetenschap op bestelling' en is natuurlijk kolen op het vuur als je al een kwade overheid en corrupte wetenschap verondersteld. Hoewel ik zeker ook van mening ben dat de Duitse ambtenaren en de wetenschappers die hieraan mee deden hier wel degelijk een misstap hebben begaan, denk ik ook dat er meer nuance in deze zaak zit dan in eerste instantie lijkt [^gunnarkaiser]. Een complotdenker is waarschijnlijk geneigd hier snel een gegeneraliserende conclusie aan te verbinden, onder het motto "waar rook is, is vuur". Maar mijn stelling is eerder omgekeerd: het rookt overal wel een beetje, en het is ook zeer terecht dat aan de kaak te stellen, maar dat betekent nog niet dat alles ook in lichterlaaie staat. Ik vermoed dat er veel voorbeelden te vinden zijn waar complottheorieën wel degelijk deels op aantal terechte feitelijke kritiekpunten stoelen, maar de complottheorie zelf veel te ver gaat. De kunst is juist vaak om de desinformatie van de echte feitelijkheden te onderscheiden, en dat is zeker niet altijd zo simpel als het lijkt.

Na dit alles gezegd te hebben wil ik tot slot nog meegeven dat we zeker ook moeten oppassen niet gelijk iedereen met kritiek als 'complotdenker' of 'wappie' te bestempelen en diskwalificeren, dit betoogde ik al in mijn vorige artikel en dat is zeker ook niet mijn intentie met dit stuk. We moeten juist eventueel onjuiste argumenten feitelijk ontkrachten, scheiden van terechte zorgen die er wellicht aan ten grondslag liggen, en vooral niet de hele groep als zodanig proberen te negeren en denken dat het wel over gaat.

Maatregelen

Hoewel ik zelf in de gelukkige positie ben dat de maatregelen geen al te grote impact hebben, besef ik goed dat dit voor veel andere mensen niet zo is. Er zijn reële zorgen op allerlei vlakken die niet onderschat mogen worden. Van de economische schade van alle bedrijven die gedwongen gesloten zijn tot aan mentale schade in de vorm van bijvoorbeeld eenzaamheid, angst en depressie. Ik onderken deze ernst ook zeker. Hoe langer de situatie ook voortduurt, hoe zwaarder het wordt het vol te houden. Feit dat de maatregelen ondanks nevenschade doorgaan wil ook niet zeggen dan deze mensen niet gehoord worden, het blijft een constante afweging tussen de volksgezondheid en de andere belangen. Mijn impressie is dat deze aspecten ook steeds meer en meer in de media aan bod komen. De bewering van de corona-criticus is vaak dat het medicijn erger is dan de kwaal, maar dat is juist niet evident en ook iets wat per situatie (land/tijdsduur/maatregelenpakket) zal verschillen en aan constante heroverweging onderhevig is.

Er is ook genoeg te bekritiseren op het optreden van de overheid, er gaan geregeld dingen fout. Van de langzame vaccinatie tot het datalek bij de GGD en de blamage rondom de juridische grondslag voor de avondklok. Ook zal de ene groep vinden dat er harder opgetreden had moeten worden, terwijl de andere groep bijvoorbeeld vanuit een principiëelere grondslag tegen inperkingen van vrijheid is. Die verschillen mogen er ook zijn. Hoewel we natuurlijk fouten moeten proberen te voorkomen en uit gemaakte fouten moeten leren, moet een zekere foutmarge zelfs de overheid gegund zijn.

Ik denk dat de meest succesvolle landen in het onder controle houden van de pandemie vaak de landen zijn die vrij snel en met vrij forse maatregelen reageren zodra het virus opduikt. Ik denk aan landen als Taiwan, Zuid-Korea, Nieuw Zeeland. Feit dat het effectief eilanden zijn, en twee ervan lessen hebben geleerd tijdens de eerste SARS epidemie, speelt wellicht ook mee in dit succes. Zij zijn in staat het virus zo goed als uit te bannen waarna ze slechts constant de vinger aan de pols hoeven te houden en eventuele oplevingen de kop indrukken. Ik denk dat als je die strikte maatregelen maar zeer lokaal of voor korte duur hoeft toe te passen, de nadelige gevolgen beperkter zijn dan wanneer het maanden doorsukkelt en je met grof geschut werkt om de cijfers weer controleerbaar te krijgen.

Dat maatregelen als lockdowns überhaupt niet zouden werken wordt soms ook opgevoerd. Dat zou wat mij betreft alleen het geval kunnen zijn als ze er niet in slagen het aantal contactmomenten tussen potentieel besmettelijke mensen significant te verlagen, dus als mensen zich er en masse niet aan houden. De effectiviteit van lockdowns is uiteraard gelijk al een onderwerp van onderzoek geweest [26]. Dat het niet altijd even makkelijk te evalueren is in een context van meerdere maatregelen, is evident. Of een lockdown een proportioneel of geëigend middel is laat ik hier nog even buiten beschouwing, daar kan je kritiek heb hebben. Als je een hypothetische lockdown in extrema zou doen en iedereen in een eigen cel opsluit zodat niemand meer met niemand in contact komt gedurende een periode die de incubatietijd goed overschrijdt, dan heb je het virus in relatief korte tijd uitgebannen. Praktisch en ethisch compleet onuitvoerbaar uiteraard, maar het idee van contacten tussen mensen beperken lijkt me per definitie ook de verspreiding van mens-op-mens overdraagbare virussen tegengaan. In deze corona-periode lijkt influenza overigens ook compleet uitgebannen [^volkskrant]. Een Nieuw Zeelandse studie toont ook aan dat de maatregelen daar prima tegen influenza werken [^huang2021], wat niemand denk ik zal verbazen.

In Europa viel Zweden in eerste instantie een buiten de boot doordat ze minder strenge maatregelen afkondigden en meer dan anderen appelleerde op het eigen verantwoordelijkheidsgevoel van de bevolking, wat ik op zich ook wel mooi vind en zeker voorstander van ben, als het werkt. In Nederland hebben we soortgelijke appellen gedaan maar zijn we uiteindelijk toch richting dwingendere maatregelen moeten gaan, in Zweden uiteindelijk ook. In vergelijking met de andere Scandinavische buren komt Zweden ook beduidend slechter uit de bus. Het relatieve dodental ligt daar beduidend hoger als in alle omringende Scandinavische landen, die wel striktere lockdowns hebben afgekondigd. Vaak is het lastig maatregelenpakketten in verschillende landen te vergelijken, maar deze landen liggen socio-economisch juist erg dicht bij elkaar waardoor je hier wat beter conclusies kan trekken over de effectiviteit van aan aantal maatregelen waaronder de lockdown. Het is uitzonderlijk dat zelfs de Zweedse koning oppert op televisie dat ze gefaald hebben in hun coronabeleid [^svt].

In Duitsland zie je dat men zeer vergelijkbare maatregelen hanteert als hier, ook al hebben ze een beduidend hogere IC capaciteit en zijn ze nooit bij kritieke bezetting geweest. Men beseft simpelweg dat als het virus eenmaal te veel verspreidt, dat het dan heel snel uit de hand loopt en ook hun systeem uit haar voegen zal barsten. Zicht en controle behouden is essentieel.

Idealiter heb je een verstandige bevolking die die netjes thuisblijft als men ziek is, om de ander niet te besmetten. Ik vrees dat we hier wat minder optimistisch moeten zijn als we signalen horen van onderzoeken waarin mensen met klachten toch naar buiten of zelfs naar het werk gaan [^rtl2]. Ik vind het persoonlijk ook erg betuttelend als de overheid ons berispt dat we ons niet goed genoeg aan de te regels houden, maar het is blijkbaar nodig. Naast de groep van mensen die het niet zo nauw nemen hebben we, zoals ik eerder al behandelde, ook de mensen die zich er simpelweg (nog) niet bewust van zijn dat ze besmet danwel besmettelijk zijn. Juist vanwege deze ongrijpbaarheid zijn er grootschalige preventieve maatregelen als afstand houden, groepsbeperking en mondkapjes ingevoerd.

Met name de situatie waar we nu in zitten voelt voor veel mensen erg tegenintuïtief, alle cijfers lijken te dalen, en toch zijn we zelfs een avondklok ingegaan. Het is logisch dat dat vraagtekens oproept. Bij de critici die het handelen van de overheid hierin toch al niet vertrouwen, roept het al snel grote verontwaardiging en zelfs woede op. De maatregel is immers ook extreem grof en heftig.

Wij zijn geen China, en beperkingen op onze vrijheid raken ons vrij fundamenteel. Ik geloof ook niet dat de overheid zulke maatregelen graag oplegt, zoals sommige complotdenkers beweren, maar het als een noodzakelijk kwaad zien. Dat de maatregelen ook grote schade aanrichten lijkt me evident, maar verdedigbaar om nog grotere schade te voorkomen. Dit is geen makkelijke afweging en is er een die we ook keer op keer opnieuw moeten blijven maken. Ik heb alle begrip voor kritiek op maatregelen en voor zelfs principiële rode lijnen waar niet overheen gegaan kan worden ongeacht de consequenties. Voor sommige ligt die bij de avondklok, een maatregel waar ik principieel ook erg veel moeite mee heb. Voor anderen is die al lang gepasseerd of ligt die pas later bij bv. het actief monitoren en ingrijpen "achter de voordeur" bij mensen thuis. Dat zou voor mij zo'n principiële lijn zijn. Voor de maatregelen die we wel nemen moeten we altijd zeer waakzaam blijven dat ze tijdelijk en doelgericht zijn, en geen precedent scheppen waar later misbruik van gemaakt kan worden.

Conclusie

De wijdverbreide consensus, waar ik me bij aansluit, is dat het virus en de daaruit voortkomende pandemie een zeer reëel probleem vormen waar niet te lichtzinnig mee omgegaan moet worden. Dat het middel erger zou zijn dan de kwaal bestrijd ik. Ik vind ook dat critici vooral geneigd zijn de kwaal weg te relativeren in plaats van betere oplossingen te suggereren. Overheden hebben een terechte opgave om in deze kwestie pro-actief de volksgezondheid te beschermen.

Skeptisch de wetenschap volgen is uiteraard goed, maar vertrouwen hebben in de consensus die daaruit voorkomt is een essentiële component hierin. Maarten Boudry formuleert het mooi als “Wetenschap is de juiste balans tussen twijfel en vertrouwen” [^boudry2]. Ik onderstreep alle menselijke gebreken die ook wetenschappers eigen zijn maar vertrouw erop dat deze in het grote geheel eerder gladgestreken dan uitvergroot worden. Ik verklaar de wetenschap en de wetenschapper zeker niet heilig, maar zij zijn de beste manier om de wereld te duiden. Ik onderken ook het feit dat de media de wetenschappelijke output zeker niet altijd met de juiste nuance vertolkt en dat er zowel in media als politiek uiteraard conflicterende belangen kunnen spelen. De rolverdeling moet altijd zijn dat de politiek regeert, de wetenschap adviseert, en de journalistiek rapporteert en controleert. Men moet hier niet op elkaars stoel gaan zitten.

Het gevaar van 'confirmation-bias' of 'cherry-picking' liggen al snel op de loer, ook voor de wetenschapper, maar helemaal voor de leek. Het is lastig om wetenschappelijke geluiden die tegen de consensus ingaan op hun juiste waarde te schatten als je de breedte van het veld niet goed in beeld hebt. Het is juist die breedte die de consensus vormt. We zijn allemaal snel geneigd tot zelfoverschatting en tot het in een positieve-feedback loop geraken waar het om onze overtuigingen gaat. Als we ruim gedragen consensus overboord zetten terwijl we zelf geen experts in de materie zijn, dan draagt dit een extra risico dat we het bij het verkeerde eind hebben.

Referenties